Chiến lũy Pháo Đài xưa

Chiến lũy Pháo Đài nằm ngay Cửa Tiểu thuộc ấp Pháo Đài, xã Phú Tân, huyện Tân Phú Đông, Tiền Giang. Đây là một di tích đồn lũy biên phòng hiếm hoi còn sót lại từ thời triều Nguyễn.

Theo nội dung ghi lại trên tấm bia tóm tắt lịch sử di tích thì: “Để bảo vệ cửa Tiểu, năm Minh Mạng thứ 15 (1834) triều đình nhà Nguyễn cho xây dựng tại đây một bảng  (?) bằng đất, gọi là đồn Từ Linh, chu vi 60 trượng (378 m), cao 5 thước 5 tấc (2,57m), mở 2 cửa. Năm Thiệu Trị thứ 3 và thứ 7 (1843 và 1847) được sửa chữa lại. Sau khi thành Định Tường thất thủ (tháng 4-1861), Trương Định trở về Tân Hòa xây dựng căn cứ kháng Pháp, đồn Từ Linh được sử dụng làm chiến lũy, gọi là lũy Pháo Đài, có trang bị súng thần công loại lớn. Suốt cả quá trình tồn tại, chiến lũy Pháo Đài đã cùng nghĩa quân trấn giữ một cửa biển quan trọng của đồng bằng sông Cửu Long”.

Tuy nhiên, nhà nghiên cứu Trương Ngọc Tường cho rằng ở đây có chỗ viết sai chữ “bảo” thành chữ “bảng”. Theo ông Tường thì: “Bảo là đồn nhỏ đắp bằng đất, hoặc là bờ lũy trong làng đắp để ngăn chặn giặc cướp. Nhưng không hiểu sao đã mười mấy năm nay không ai sửa lại cho đúng nghĩa”. Căn cứ Đại Nam thực lục thì tháng 7 năm Minh Mạng thứ 15, Khâm phái Đốc biện Dương Văn Phong đã cùng với quan tỉnh Định Tường đứng tên vào một tờ tấu, nói: “Trong tỉnh có thôn Từ Linh thuộc cửa Tiểu hải và thôn Minh Đức thuộc cửa Đại hải đều ở bãi biển, dân cư khá đông đúc, mà hai thủ sở cũ, số lính còn ít, không đủ canh phòng. Vậy xin lập ở 2 thôn mỗi thôn một thủ sở để coi giữ, lấy 100 hương dõng ở gần quanh, dồn làm 2 đội, lựa cử suất đội chia ra cai quản và làm công việc phòng thủ...”. Thủ sở này tồn tại đến năm Tự Đức thứ nhất (1848) thì quan tỉnh Định Tường tâu xin đặt pháo đài để phòng bị phía biển.

Đầu năm 1859, vua lại sai Trương Văn Uyển về Định Tường cùng với Tuần phủ Nguyễn Tường Vĩnh phòng giữ cửa Tiểu đắp thành đất, làm lỗ bắn súng và sắm sửa những khí cụ phòng bị đánh giặc. Sau khi thành Gia Định thất thủ, các đồn lũy ở cửa Tiểu tỉnh Định Tường đều đặt súng lớn và khí giới, phái lính đóng giữ, nhưng nhà vua cũng chưa yên tâm nên sai Nguyễn Duy cùng với quan tỉnh Định Tường xem xét hình thế, sửa sang cho bền chặt chu đáo, tăng cường thêm quân trấn giữ. Lúc này, đồn cửa Tiểu do Bố chính Đỗ Đệ trấn giữ, đã có cấp báo cho triều đình biết, ngoài khơi có tàu của Tây dương đậu: Cửa Tiểu 1 chiếc tàu máy, cửa Đại 2 chiếc tàu máy. Vua nghe tin liền ra lệnh “những chỗ lính Tây dương có thể đi qua được, đường thủy thì lấp bằng đá gỗ, lập đồn đặt súng; đường bộ thì cấm hết đò ngang, chia quan phục để ngăn chặn”. Vì vậy các quan quân mới đắp thêm cản hàn cửa Tiểu gần đồn Từ Linh, dân gian gọi là Đập Đá hàn.

Gần đây có nhiều bài viết dựa theo tư liệu ghi chép ở tấm bia nói trên, cho rằng đồn Từ Linh được nghĩa quân Trương Định sử dụng làm chiến lũy nên gọi là chiến lũy Pháo Đài. Sai sót này dường như khởi nguồn từ những ghi chép về “Ông súng Cà Lăm” của tác giả Việt Cúc trong tập “Gò Công cảnh cũ người xưa” in năm 1969 - bản in có cả ảnh chụp vị trí khẩu súng. Theo mô tả của tác giả Việt Cúc, vào tháng 8-1968  ông có đến đây và phát hiện một khẩu súng thần công khuất lấp trong cây cỏ rậm rạp. Trước đó mấy mươi năm, ở đây có ngôi miếu nhỏ, một ông từ tên Chọn lo việc sửa sang ngôi miếu, làm cỏ đốn cây, dọn chỗ trống cho “Ông Súng nằm sạch sẽ”.

Căn cứ vào nội dung mô tả ở quyển sách trên mà di tích chiến lũy Pháo Đài được thêm vào đoạn lịch sử tưởng tượng để khẳng định “Đây là một trong những di tích gắn liền với sự nghiệp của anh hùng Trương Định”.  Thế nhưng, ghi chép của các sĩ quan quân đội viễn chinh Pháp cho thấy, khi tiến đánh Định Tường họ đã chia nhiều mũi để giương đông kích tây. Trong lúc mũi quân khác còn ì ạch vất vả trong kênh Nhà Dây Thép thì ngày 10-4-1861, thiếu tướng Hải quân Page với 3 chiếc tàu Fusée, Lily và Shamrock hiệp với chiếc Dragonne đã đến đậu ở Cửa Tiểu. Trong đêm giặc phá được một lổ hổng ở cản hàn và vượt qua tầm đạn của đồn Từ Linh bắn ra. Sau đó, họ tiếp tục phá cản hàn tại vàm Kỳ Hôn để đánh chiếm Định Tường từ hướng sông Tiền vào trưa ngày 12.4.1861.

Sau khi thành Định Tường bị chiếm, ngày 23-6-1861 Trương Định khởi nghĩa tại đất Gò Công. Ngoài các căn cứ ở Sơn Quy, Rừng Lá Gia Thuận, Lý Nhơn..., chưa có tài liệu nào đề cập đến căn cứ ở đồn Từ Linh. Mặt khác, Bình Tây đại tướng quân là một thủ lĩnh giỏi quân sự lẽ nào ông lại chọn đất ở mũi cù lao - nơi không đắc địa, không nguồn hậu cần và dễ dàng bị hải quân Pháp bao vây cô lập như vị trí đồn Từ Linh để xây chiến lũy.

Ngày nay, muốn đến chiến lũy Pháo Đài, một di tích được xếp hạng cấp quốc gia, du khách phải đi qua một con đường hẹp chừng 80cm trải đá dăm, ngoằn ngoèo, hai bên cỏ dại mọc đầy trông hoang vu tiêu điều, mặc dù cách đó chừng 500 mét là con lộ lớn được trải nhựa. Nằm ở nơi hẻo lánh, đường đi không tiện, lại thêm cảnh quan di tích còn sơ sài, đơn điệu nên rất ít người đến tham quan, chỉ khi tới ngày lễ giỗ anh hùng Trương Định hàng năm mới có vài phái đoàn đến viếng. Ngày thường vắng vẻ lắm, có người còn vào đây phòng uế bừa bãi, một người dân sống gần khu di tích cho biết.

Vào năm 2000, Sở VH-TT-DL Tiền Giang đã tiến hành tôn tạo di tích Pháo Đài. Nhưng, thay vì đắp lại cái bảo xưa theo tài liệu mô tả và theo dấu tích còn lưu lại như bờ thành, hệ thống hào, ụ súng… thì người ta lại cho lát bê tông xung quanh bờ thành lục giác, rồi xây ở giữa một nhà bia, thêm một cái giếng nông… không có dấu ấn gì của đồn bảo thuở xưa. Riêng hào xung quanh giờ đã lấp cạn, dừa nước và các loại cây dại mọc đầy. Nhà bia xây dựng cũng với cột bê tông, nền tôn cao gần 2m, mái ngói cong trang trí lưỡng long tranh châu, tương tự như mô hình nhà bia ghi danh liệt sĩ thường thấy ở các xã thuộc Tiền Giang.

 Người dân địa phương cho biết, nơi đây ngày xưa có nhiều cây me và một cây trôm cổ thụ nhưng đã bị cơn bão số 9 (Durian) quật đổ vào cuối năm 2006. Những gốc me và vài cây trôm mới được trồng gần đây cùng với các loại cây làm cảnh như gừa tàu, xanh… vốn không phải là thực vật bản địa. Riêng 2 khẩu súng thần công đặt hai bên, ông Lê Ái Siêm, Giám đốc Bảo tàng Tiền Giang cho biết đây là 2 khẩu thần công phục chế bằng xi măng rồi sơn đen, còn khẩu thần công bằng gang của di tích thuở xưa thì đã đem về trưng bày ở Bảo tàng thị xã Gò Công.