Độc đáo gốm sứ Gò Công

Rời quê hương cách đây 8 năm để theo chồng định cư ở vùng Bordeaux, Pháp. Nhưng 2 năm sau chị đã “lôi kéo” được anh chàng họa sĩ Francois Jarlov trở lại Việt Nam thực hiện giấc mơ ngay tại quê mình, nơi chưa từng có ai làm gốm sứ bao giờ. Đó là chị Phan Thị Thùy Mai, 33 tuổi, chủ cơ sở gốm Đông Gia, thị trấn Vĩnh Bình, H.Gò Công Tây, Tiền Giang.

1.Không đi thẳng vào câu hỏi của khách, chị bắt đầu giải thích tại sao lại làm gốm sứ. Chị nói xứ mình từ thời xa xưa đã có những làng nghề rất nổi tiếng như Bát Tràng, Lái Thiêu… làm gốm theo cách thủ công và pha men cổ truyền. Nhưng rồi những làng nghề dần dần bị mai một đi, và người làm gốm bây giờ ít còn ai chịu khó tự pha men nữa mà sử dụng men pha sẵn từ Trung Quốc. Sợ người nghe không hiểu, chị giải thích cặn kẽ: “Khác với men công nghiệp, nếu pha màu xanh thì ra xanh, pha đỏ thì ra đỏ. Còn men hỏa biến được pha tự nhiên theo công thức gia truyền. Ví dụ cái chén trước khi nung là màu vàng của đất sét. Nhưng sau 9 tiếng đưa vào lò với nhiệt độ 1.300 độ C thì sẽ ra màu tím hoặc xanh, nên gọi là hỏa biến”.

“Nhứt dáng nhì da”, đầu tiên là kiểu dáng đẹp, men độc rồi mới tới đất. Chẳng hạn như màu xanh của gốm Đông Gia được tạo ra do sự tương tác hóa học giữa ôxit sắt và titan cộng với nhiệt, gọi là men hỏa biến, màu sắc do men tạo ra chớ không phải do màu. Sự khác biệt còn tùy thuộc vào môi trường lò, nhiệt độ nung, thời gian nung và thành phần hóa học của men. Thậm chí, cùng một loại men nhưng đất khác nhau cũng cho ra màu khác. Chị đưa ra một cái bình hoa làm ví dụ. Cũng là men hỏa biến, có thể làm thêm một cái khác với kiểu dáng tương tự, nhưng màu sắc, hoa văn và giọt chảy thì không hoàn toàn giống nhau. Lợi thế của gốm Đông Gia là nung tới 1.300 độ C nên đất đã sánh lại. Vì vậy mà xài lâu ngày men vẫn không bị sứt mẻ, khi đưa tay gõ nhẹ thì nghe tiếng kêu leng keng rất thanh.

Nhưng để làm được men quý đòi hỏi quá trình nghiên cứu lâu dài. Như loại men ngọc, càng sử dụng càng thấy đẹp long lanh như ngọc, lúc thì thấy màu xanh đậm, lúc xanh nhạt. Còn khi uống trà thì làm cho màu trà đẹp hơn. Chị Mai cho biết xưa nay ở Việt Nam có loại men xác trà, màu xanh nhưng hơi ngả vàng. Xác trà thì dễ làm nhưng để đi đến men xanh thì rất khó. Khó nhất là xanh da trời vì chỉ có một loại tràng thạch làm ra được loại men này. Có thể hôm nay mua được tràng thạch cho ra màu xanh thế này, nhưng sau đó mua tràng thạch khai thác ở địa điểm khác sẽ không làm ra được men giống như cũ. Chính vì vậy mà có những loại men bị thất truyền, không làm lại được, nên rất quý.

2.Người Nhật nói rằng nền kinh tế Việt Nam mình phát triển theo chiều thẳng đứng, còn họ thì đi lên từ từ theo đường dốc. Nhưng chính nhờ đi theo đường dốc mà họ tích lũy được rất nhiều kinh nghiệm. Còn mình đi lên theo chiều thẳng đứng, không làm hàng thủ công mà đi thẳng vào sản xuất công nghiệp nên không biết gì về men, về gốm sứ làm bằng phương pháp thủ công. Theo chị Mai thì nền kinh tế của Nhật dù đã phát triển vượt bậc nhưng đến bây giờ nước họ vẫn còn tồn tại những làng nghề sản xuất gốm thủ công và mỗi gia đình chuyên làm một loại men khác nhau.

Trong khi đó thì ở nước ta bây giờ đi tìm một người sản xuất gốm bằng tay là rất khó, vì không ai đào tạo nữa. Chị Mai đặt vấn đề tại sao ngay từ thời Lý, Trần đã có những vật dụng bằng gốm rất đẹp, sắc sảo. Còn thời đại công nghiệp bây giờ nghề truyền thống bị mai một đi, bị thất truyền, vì không còn ai tìm tòi, làm lại cái ngày xưa, vì nền kinh tế phát triển theo chiều thẳng đứng. Theo chị thì gốm sứ làm bằng tay có khi không được hoàn chỉnh nhưng có tính con người hơn, và trải qua thời gian sẽ thành đồ cổ có giá trị về văn hóa, tinh hoa của con người. Còn sản phẩm công nghiệp, dù tròn trịa nhưng nó được làm bằng máy móc, hàng loạt, có bể cũng không tiếc vì có thể mua lại cái khác.

Chính vì nhận thức như vậy nên chị đi theo hướng thủ công, sản xuất men hỏa biến mặc dù rất khó. Vấn đề là sản phẩm của gia đình chị luôn có sự khác biệt với sản phẩm cùng loại vì tính độc đáo và cạnh tranh rất cao. Ví dụ có khách hàng khi nhìn thấy bình trà vuông được làm bằng men thiên mục và cho ra màu nâu, rất thích nên đặt làm 2.000 cái. Nhưng nghĩ là giá cao, họ đi tìm nơi khác nhưng cuối cùng phải quay lại vì nơi khác không thể làm được loại men với màu sắc rất lạ chưa từng thấy như của Đông Gia. Chị Mai lý giải: “Nếu chỉ sản xuất với giá rẻ thì đến một lúc nào đó nguồn tài nguyên sẽ cạn kiệt, vì đất cũng không phải là vô tận. Và nếu cứ bán rẻ như thế thì sau này con cháu mình sẽ không còn gì để ăn”.

3.Gần như tất cả các loại đất sét đều có thể làm được gốm, nhưng đất nào làm loại gốm nào thì hơi khó vì có một số loại men phải có đất thích hợp mới làm ra được một số màu nhất định. Chẳng hạn như cùng một loại men nhưng đất của Pháp và đất Tiền Giang sẽ cho ra màu sắc khác nhau, vì đất của mình có nhiều oxit sắt. Khi nung tới 1.300 độ C, oxit sắt sẽ chảy thành những giọt rất đẹp và tạo ra những sản phẩm độc đáo.

Bắt đầu từ một lò nung nhỏ, chị Mai cho biết thời gian đầu gặp rất nhiều khó khăn vì Gò Công ở xa nguồn nguyên liệu. Đầu tiên vợ chồng chị phải lên tận Bình Dương để mua gạch cách nhiệt nhập từ Malaysia về, sau đó thiết kế, rồi xây lò. Đa số các cơ sở làm gốm đều mua nguyên liệu pha sẵn của Trung Quốc, vì vậy những loại nguyên liệu đặc biệt để pha thủ công rất khó kiếm trên thị trường. Như trường thạch chị phải chạy ra tận Hà Nội để mua. Rồi silicat, oxit sắt, oxit đồng…, mỗi món mua ở mỗi tỉnh. Nhiều khi mua xong, chở về tới nơi thì dở khóc dở cười, như có lần mua tro xương nhưng lại là thạch cao. Còn hiện nay trung bình mỗi tháng Đông Gia xuất khẩu một container đi Nhật, Pháp và một số nước châu Âu.

“Điều bất ngờ là loại đất sét lấy từ vùng Đồng Tháp Mười của Tiền Giang khi làm men ngọc lại cho ra loại gốm rất đẹp, đặc biệt là màu nâu và tím. Từ thành công bước đầu, chúng tôi hy vọng sẽ mở rộng sản xuất để tạo ra một dòng sản phẩm đặc thù riêng của ĐBSCL, bằng loại đất của Tiền Giang, để khi nói đến Đông Gia thì khách du lịch biết nó được làm tại Tiền Giang”, chị Mai nói.

Sản phẩm của Đông Gia rất đa dạng với hàng trăm mẫu mã khác nhau, từ vật dụng trang trí nhà cửa, khách sạn, đến bộ liễn thờ bằng gốm Raku. Rồi những loại men độc, hàng độc, được xoay tay có thể dùng làm của hoặc sử dụng trong nhà, rất đặc biệt vì không cái nào giống cái nào, như bình trà vuông chẳng hạn. Dòng tiếp theo là đồ gia dụng như tô, chén, dĩa, muỗng… bằng sứ, có thể đưa vào máy rửa chén được.

Đông Gia hiện có một showroom ở đường Lê Thánh Tôn, TP.HCM để khách hàng xem mẫu. Thương hiệu Đông Gia đã đăng ký quốc gia, quốc tế và một số mẫu đã đăng ký độc quyền. Logo của Đông Gia là biểu tượng bông sen và mặt trời, bằng dấu triện đóng bên dưới mỗi sản phẩm.